لیلة الرغائب در ایران از کارهایی به قصد بخت گشایی تا حلواپزون برای اموات!
به گزارش دست و هنر، شاید عنوان «شب آرزوها» به واسطه یک برنامه تلویزیونی در اواسط دهه ۸۰ سر زبان ها افتاده و معروف شده باشد، اما نخستین شب جمعه ماه رجب بعنوان «لیلة الرغائب» سال هاست که در بین مردم شناخته شده است و برخی افراد خویش را مقید به انجام اعمال مستحبی یاد شده برای آن می دانند؛ موضوعی که سبب شکل گیری رسم و رسومی خاصی برای این مناسبت مذهبی در فرهنگ عامه مردم شده است. رسومی شامل یاد کردن از اموات، حلواپزون، قرائت قرآن، خیرات پشمک و... که یک پژوهشگر فرهنگ عامه به تفصیل در رابطه با آن به ایسنا توضیح داده است.
امین الله علیمرادی در گفت و گو با ایسنا، در رابطه با مفهوم لیلةالرغائب، توضیح داد: برای پاسخ به این پرسش لازم است به پیشینه و ریشه این عمل و آیین مذهبی اشاره بپردازیم. در اسلام، دعا و نیایش در هر زمان و مکانی مستحب است؛ بدین سبب مردم در طول سال و در مناسبت های مختلف سوگ و سور مذهبی به دعا و نیایش می پردازند. در این بین اعتقادات فردی و فرهنگی نقش مهمی ایفا می کند، به این نحو که هر فرد و یا حتی هر فرهنگی، ممکنست زمان ها و خصوصاً شبهای خاصی را برای دعا و نیایش انتخاب نماید. این انتخاب ها به طور معمول برمبنای روایات دینی و مذهبی، تجربیات شخصی و باورهای فرهنگی صورت می گیرند؛ شبهای جمعه در طول سال، شبهای قدر، شب نیمه شعبان، شبهای اول ماه های قمری و صد البته لیلة الرغائب از مهم ترین شب هایی هستند که نیایش و دعا در آن مشهود و مورد تاکید است.
لیلةالرغائب یعنی شب آرزوها؟
این کارشناس فرهگ و رسانه واژه «رغائب» را به لحاظ لغوی جمع رغبیه به مفهوم «امر مرغوب فیه عکاء کثیر» تعریف کرد و افزود: یعنی شبی که در آن عطاها و مواهب فراوان به دست می آید. در احادیث شب جمعه اول ماه رجب موسوم به «لیلة الرغائب» به اعمال عبادی بسیار سفارش شده است. البته باید اظهار داشت که لیلةالرغائب در مفهوم مذهبی به مفهوم شب آرزوها نیست؛ بلکه شب رغبت ها و گرایش ها و مجذوب شدن هاست، اما این شب در صورت فرهنگ مردمیِ خود، خصوصاً در چند دهه اخیر، شب برآورده شدن آرزوها است و از این باب به آن «شب آرزوها» می گویند.
جشن لیلة الرغائب علاوه بر جنبه های مذهبی و فرهنگی، کارکردهای اجتماعی و روانی مهمی هم دارد. این جشن فرصتی را برای گردهم آمدن مردم، تقویت پیوندهای اجتماعی و افزایش احساس تعلق و همراهی به جامعه فراهم می کند
این پژوهشگر فرهنگ عامه اضافه کرد: لیلةالرغائب علاوه بر اعمال عبادی همچون قرائت قرآن، روزه داری، خواندن دعا و مناجات و طلب مغفرت، ذکر صلوات، به جای آوردن نماز دوازده رکعتی، احیا و بیداری و شب نشینی در کنار خویشاوندان، در فرهنگ مردم جلوه های رفتاری متنوعی به خود گرفته است. یادبود درگذشتگان و خیرات برای آنها، زیارت قبور و زیارت امامزادگان، طبخ غذای مخصوص، هدیه فرستادن برای نوعروسان، بخت گشایی، حاجت خواهی، تبرک بخشی، انجام بازیها و اجرای موسیقی محلی، برگزاری بازارچه های سنتی و فروش صنایع دستی و... همچون این موارد است.
مردم نقاط مختلف ایران لیلةالرغائب را به چه اسمی می شناسند؟
وی در ادامه افزود: هر آیین ملی و مذهبی در هر دیاری رنگ و بوی آن دیار را به خود می گیرد؛ به بیان دیگر مردم هر منطقه آیین ها را مطابق جغرافیا، زبان، قومیت و... درون خود بومی سازی می کنند. این بومی سازی حتی در نامِ یک آیین هم به خوبی قابل مشاهده می باشد. مثلاً شب رغائب در قاضی جهانِ آذرشهر (یکی از شهر های آذربایجان شرقی) با عنوان «یاغیب» و روزِ آن «روز عقدخوانی رمضان» شناخته می شود. در دیگر مناطق هم در افواه مردم اسامی دیگری وجود دارد همچون در سراب «رغیّب»، در میبد یزد «رغّاب»، در روستای غریب دوستِ میانه «راقیب» و در شهر میانه «عید مردگان»، در روستای دیزچی شبستر «راغییب» و در روستای پرورد الموت «شب برات» نامیده می شود.
حلواپزون و مردگانی در انتظار خیرات!
این کارشناس فرهنگ و رسانه اظهار داشت: همانطور که گفته شد مردم روستای قاضی جهانِ آذرشهر به روز رغائب «روز عقدخوانی رمضان» می گویند و شیرینی این عقد، حلوایی است که خانواده ها به پخت آن مبادرت می کنند. حلوای «روز عقدخوانی رمضان» را با آرد، روغن، شکر، زردچوبه و زعفران می پزند و قبل از افزودن زعفران به حلوا در آخرین مرحله‌ی طبخ، ابتدا سوره ای از قرآن یا یک فاتحه می خوانند و بعد زعفران را به حلوا اضافه می کنند. وقتی که حلوا آماده شد، مقداری از آنرا جدا کرده و به شکل گلوله هایی درمی آورند و برای خویشاوندانی که در مناطق دوردست زندگی می کنند، نگه میدارند و باقی حلوا را هم در چندین بشقاب ریخته و روی هر بشقاب حلوا یک تکه نان گذاشته و برای همسایه ها می برند. همینطور مردم در این روز به قبرستان روستا رفته و مقداری از حلوای خیراتی را هم با خود برده و کمی از این حلوا را ریز می کنند و روی قبر فردِ درگذشته می ریزند تا مورچه ها و پرندگان بخورند و به روح او رحمت بفرستند.
او اضافه کرد: اهالی سراب نیز براین باورند که مردگان هر خانواده ای شبهای جمعه و روزهای عزیزی همچون روز «رغیّب» پشتِ در منتظر خیرات خانواده شان هستند.
علیمرادی در رابطه با رسم و رسوم این مناسبت در روستای غریب دوستِ میانه هم توضیح داد: پختن حلوا و بردن آن بر سر مزار تازه درگذشتگان در امسال، مرسوم می باشد و اگر فرد تازه درگذشته جوان بوده و یا از افراد محترم و عزیز فامیل محسوب می شده است، افراد آن خانواده این روز را «راقیب سیاه» می نامند. این روز برای اهالی روستا آنقدر عزیز است که حتی اگر ماه رجب در چلّه زمستان باشد، باز هم رسم حلوا پختن و بر سر مزار بردن را اجرا می کنند. به این نحو که این کار را در مسجد روستا انجام می دهند؛ بعنوان مثال اگر در آن سال ۲۰ نفر مُرده باشند، فامیل های آن مردگان، در ۲۰ جای مسجد جمع می شوند، مثل اینکه در قبرستان جمع شده اند و به فاتحه خوانی و تقسیم کردن حلوا می پردازند.
«بو دَر کردن» به مناسبت لیلةالرغائب در یزد
او افزود: اهالی یزد هم عقیده دارند اگر بتوانند هر پنج شنبه ماه رجب و اگر ممکن نباشد، نخستین پنجشنبه ماه رجب را حتما «سورُک» کنند (نوعی نان محلی بپزند) و می گویند: «بو در می نماییم.» بعضی که گرفتارند و فرصت «سورُک» درست کردن ندارند در روز رغائب، پشمک و نان برنجی می خرند و خیرات می کنند؛ ولی قدیمی ها این خیرات را قبول ندارند و می گویند باید حتما «بو در کنیم»؛ بدین سبب اگر بودجه یا وقت سورُک کردن نداشتند، «مشتک» درست می کنند و به مردم می دهند. سورُک اصولاً گرده نان کوچکی است که از خمیر آرد و زردچوبه و گل زردُک و تخم گشنیز تهیه می شود و در روغن سرخ می کنند.
این پژوهشگر فرهنگ عامه در رابطه با رسم و رسوم لیله الرغائب در دیار پرورد الموت، بیان کرد: آنها رغائب را نزدیک شدن مردگان به بازماندگان خود مفهوم می کنند. آنها معتقدند که در این شب مرده ها چه صواب کار و زاهد و چه گناهکار، آزادند و مانند زنده ها به سر می برند. مرده ها چشم انتظارند یا به در خانه بازماندگان می آیند تا بازماندگان آنها برای آزادی روحشان خرج کشی کنند یا برای ایشان مجلس روضه ای بگیرند.
نام گذاری خاص برای پسران متولد شده در لیلةالرغائب
او با تأکید بر این که رغائب همواره مخصوص درگذشتگان نیست، اظهار داشت: مردم به آمدِگان هم نظر دارند. البته این امر در گذشته بیشتر مشهود بود و امروزه رنگ باخته است؛ مثلاً در سالیان گذشته اگر زنی در این شب زایمان می کرد و نوزاد او پسر می شد، نام بَرات یا بَراتعلی را برای او انتخاب می کردند و اگر دختر بود نام یکی از بانوان خاندان پیامبر را برای او برمیگزیدند.
این خونچه ها حلوا دارند!
علیمرادی با اشاره به این که خونچه فرستادن برای نوعروسان هم رسم دیگر لیلة الرغائب در بعضی نقاط کشور است در این خصوص توضیح داد: در چالگرِ گیویِ اردبیل، مراسم لیلة الرغائب را از نظر زمانی در دو هفته برگزار می کنند. هفته اول یا پنج شنبه اول ماه رجب مخصوص درگذشتگان و خیرات برای ایشان است و پنج شنبه دوم مختص نوعروسان و تازه دامادها و خانواده هایی است که بتازگی عروس عقد کرده اند. رسم بر این است که خانواده‌ی تازه عروس برای دختر خود به خانه‌ی داماد «پای خونچه» بفرستند. نکته جالب این است که در این خونچه حلوا هم می گذارند که به آن «راقیب لق» گفته می شود.
رسمی به نام «قاری نشوندن»
او با اعلان اینکه قرائت قرآن پای ثابت رسم و رسوم لیلة الرغائب در ایران است، اظهار داشت: این مهم در میبد یزد به «قاری نشوندن» موسوم است؛ به این نحو که قاری مدعو به همراه اعضای خانواده صاحبخانه و سایر میهمانان برای قرآن خواندن بر بام خانه می روند و صاحب خانه سماوری کنار دست آنها گذاشته، و قرائت کنندگان از بامداد تا ظهر قرآن می خوانند و با چای از ایشان پذیرایی می شود، همینطور از قاری با صبحانه و ناهار هم پذیرایی می کنند. در موقع رفتن مقداری وجه نقد در پاکت گذاشته و به قاری می دهند. حال اگر کسی در نخستین شب جمعه ماه رجب قاری پیدا نکند، هفته دوم یا سوم یا چهارم قاری می نشاند؛ ولی شب جمعه اول ماه حتما به سر قبر مرده شان می روند. مهم ترین خوراکی هایی که به عنوان غذای خیراتی در میبد تهیه می شود «سورُک« یا «لَتیروک» است که در میبد با آرد گندم مرغوب، آب، زعفران، کمی نمک و خمیرمایه درست می شود. البته میبدی ها «لَتیروک» را برای نخستین سال مرده در رغائب می پزند؛ اما رسم قاری نشاندن را هر سال به جا می آورند.
خیرات پشمک برای شادی روح اموات
این پژوهشگر فرهنگ عامه افزود: از انواع دیگر خیرات می توان به خیرات با گوشت اشاره نمود که بیشتر برای افراد مستضعف، کم درآمد و آبرومند می فرستند. نسبت به تعداد افراد خانوار، هر نفر ۲۵۰ گرم یا کمتر و بیشتر گوشت می فرستند که البته به جهت گران شدن گوشت در وضعیت فعلی این کار کمتر به انجام می رسد. خیرات با پشمک هم به انجام می رسد که برای هر خانواده، خویشاوندان و همسایه ها، یک جعبه پشمک به وزن تقریبی ۴۰۰ گرم که روی جعبه عکس شخص متوفی است و جملاتی برای آمرزش وی نوشته شده، می فرستند.
پختن آشِ ترشی برای پیش گیری از بیماری
وی در ادامه در رابطه با رسم و رسوم این مناسبت در روستای اُشتبین اَهر گفت: بیشتر خانواده ها در این روز، آش ترشی درست کرده و می خورند؛ چونکه عقیده دارند آش ترشی از حرارت حلوا که یک غذای مقوی است کاهش می دهد و جلوی مریضی را می گیرد. غذای شب جمعه و حلوای رغائب را همه بدون استثناء تهیه می کنند، حتی اگر مجبور باشند برای فراهم کردن این غذاهای خیراتی، پول قرض کنند.
بخت گشایی و حاجت خواهی در لیلة الرغائب
علیمرادی بخت گشایی و حاجت خواهی به این منظور را هم رسم دیگر لیله الرغائب معرفی و اظهار داشت: در برزُک کاشان مردم در شب آرزوها برای بخت گشایی دختران و پسران خود دعا می کنند و بر این باورند که در این شب آرزوهایشان برآورده می شود. بیشتر مردم روی پشت بام ها می روند و دو رکعت نماز به نیت برآورده شدن آرزوهای خود می خوانند و بعد به سجده می روند و دعا می کنند.
او افزود: در همدان هم دختران دم بخت که بختشان باز نشده، آرزوی گشایش بخت می کنند و چنین نذر می کنند که اگر تا ماه رجب سال آینده ازدواج کرده باشند در اعیاد سیزدهم و بیست و هفتم ماه رجب روزه بگیرند یا در خانه خود یا مسجد یا امامزاده جشن برپا کنند و یا هزینه جشن را به هیأت ها بدهند. یکی دیگر از کارهایی که دختران دم بخت در شب آرزوها انجام می دهند این است که نزدیک غروب شمعی برداشته و به اتفاق مادر، خواهر و یا یکی از همسایه ها به امام زاده می روند و در آنجا شمع روشن می کنند. همینطور به ضریح امامزاده قفل یا پارچه سبزی که از کربلا آمده است، می بندند. یا این که روسری بالای ضریح می اندازند.
لیلةالرغائب در مفهوم مذهبی به مفهوم شب آرزوها نیست؛ بلکه شب رغبت ها و گرایش ها و مجذوب شدن هاست، اما این شب در صورت فرهنگ مردمیِ خود، خصوصاً در چند دهه اخیر، شب برآورده شدن آرزوها است و از این باب به آن «شب آرزوها» می گویند
بگفته این پژوهشگر فرهنگ عامه در لیلةالرغائب خانمی که بچه دار نشده است آرزو می کند که خداوند به او بچه بدهد و نذر می کند اگر حاجتش تا سال آینده برآورده شد، نام یکی از امامان را برای فرزندش انتخاب نماید و چند سال قربانی بدهد.
او افزود: افزون بر این کسی که اصلاً به زیارت عتبات عالیات نرفته و آرزوی سفر به کربلا، مکه و سوریه را دارد هم نذر می کند اگر ان شاءالله تا سال دیگر بتواند به زیارت برود، یک نفر دیگر را هم به سفر زیارتی عتبات بفرستد.
متفاوت ترین لیلة الرغائب برای کدام شهر است؟
این کارشناس فرهنگ و رسانه با اعلان اینکه یکی از متفاوت ترین جلوه های برگزاری این آیین مختصِ دیار تات زبان کلورِ خلخال است، است اظهار داشت: این جشن که به عنوان یکی از مهم ترین رویدادهای فرهنگی و مذهبی منطقه شناخته می شود، تلفیقی از آیین های باستانی و باورهای اسلامی است. در این جشن توجه به طبیعت، نمایش فرهنگ بومی محلی (غذاها، پوشاک، موسیقی و بازیها و رقص محلی)، مشارکت عمومی، جلوه ای تمام عیار دارد که توانسته تا حدودی به صنعت گردشگری منطقه هم کمک نماید. این مراسم تا حدی در این منطقه مهمست که مستندسازان توانستند مستندی دو قسمتی با عنوان «رغائب» از آن تهیه کنند.
لیلة الرغائب در سایر کشورها
وی در پاسخ به این پرسش که آیا لیلة الرغائب در کشورهای دیگر هم جدی گرفته می شود؟ توضیح داد: لیلة الرغائب در بیشتر کشورهای شیعی به شکل عبادی اجرا می شود؛ مثلاً در عراق، به سبب وجود زیارتگاه های مختلف خیلی از مردم به زیارتگاه های امامان شیعه می روند و در آنجا به عبادت و نیایش می پردازند. در لبنان هم علاوه بر اعمال عبادی، مراسم لیلة الرغائب با اجرای موسیقی های سنتی هم راه است.
این پژوهشگر فرهنگ عامه در آخر اشاره کرد: جشن لیلة الرغائب علاوه بر جنبه های مذهبی و فرهنگی، کارکردهای اجتماعی و روانی مهمی هم دارد. این جشن فرصتی را برای گردهم آمدن مردم، تقویت پیوندهای اجتماعی و افزایش احساس تعلق و همراهی به جامعه فراهم می آورد. برگزاری این مراسم به حفظ هویت فرهنگی و انتقال ارزش ها و باورهای نسل های گذشته به نسل های آینده کمک می نماید. علاوه بر آن که شرکت در مراسم مذهبی و دعا و نیایش می تواند به کاهش فشار و اضطراب و در نتیجه افزایش امید و نشاط کمک نماید. توزیع نذری و کمک به نیازمندان در این شب، روحیه بخشش و نوع دوستی را تقویت می کند و در یک کلام لیلة الرغائب علاوه بر بُعد مذهبی، به عنوان یک رویداد اجتماعی و فرهنگی، نقش مهمی در تقویت پیوندهای اجتماعی، حفظ هویت فرهنگی، ارتقای سلامت روان و تقویت روحیه معنوی افراد ایفا می کند.
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب